‘Witte mieren’, zo noemt men termieten in Afrika. Ze vervullen een dubbelzinnige rol in de natuur. Door het afbreken van plantenmateriaal dragen ze bij aan het ecosysteem. Maar ‘witte mieren’ zijn ook berucht vanwege de vernietigende kracht waarmee ze huizen aantasten en grote schade veroorzaken.
Deze week is Dominic Ongwen, bijgenaamd de ‘Witte Mier’, voorgeleid voor het Internationale Strafhof in Den Haag. En net als bij de echte ‘witte mier’ is er hier sprake van een dubbelzinnig karakter. Enerzijds wordt Dominic Ongwen ervan beschuldigd een oorlogsmisdadiger te zijn en misdaden te hebben gepleegd tegen de menselijkheid. Het gaat ondermeer over meervoudige moord, ontvoering en tot slaaf maken van kinderen, het veroorzaken van onmenselijk lijden door het aanvallen en mishandelen van burgers.
Anderzijds is Dominic Ongwen ook slachtoffer. De Lord’s Resistance Army ontvoerde Dominic als tienjarige jongen toen hij op weg was naar school en zette hem in als kindsoldaat. Dit geeft hem een unieke status, want hij is de eerste persoon die door het Internationale Strafhof beschuldigd wordt van hetzelfde soort oorlogsmisdaden als waar hijzelf het slachtoffer van is.
We weten van ontsnapte kindsoldaten hoe wreed de methoden van de LRA zijn om ontvoerde kinderen ‘op te leiden’ tot strijder. De kinderen krijgen langdurige pakken slaag. Ze moeten zware arbeid en lange marsen verrichten. Ze worden bewust uitgehongerd en slaap wordt hun onthouden. De kinderen zijn psychisch geïndoctrineerd: ze moeten toekijken hoe kinderen die proberen te ontsnappen, worden gemarteld of gedood. Ze worden onderworpen aan urenlange reinigingrituelen die hen zouden moeten zuiveren van hun eigen identiteit. En ze leven iedere minuut in doodsangst: De leider van de LRA Joseph Kony, zo wordt hen wijsgemaakt, heeft toverkrachten. Hij kan gedachten lezen, de toekomst voorspellen en je afluisteren in de vorm van een dier. Alleen al de gedachte aan ontsnappen kan je dood betekenen. Als ze zo genoeg gebroken zijn, leren de kindsoldaten vechten en schieten. Als initiatie moeten ze hun eerst ‘kill’ plegen. Daarna is er voor hen geen weg meer terug.
Het Strafhof beschikt over tientallen mensen die kunnen getuigen dat Dominic Ongwen een zeer goede leerling was. Ze hebben hem zien verkrachten, mishandelen en moorden. Er is dan ook geen enkele reden om aan de zware beschuldigingen tegen hem te twijfelen.
Maar het is wel de vraag of en, zo ja, in hoeverre hij ten volle verantwoordelijk kan worden gehouden voor deze gruwelijke daden. Enerzijds ontslaat het feit dat hij zelf een LRA-slachtoffer is hem niet van de verantwoordelijkheid voor de misdaden die hij heeft gepleegd. Anderzijds is hij wreed beroofd van zijn jeugd en heeft hij zware fysieke en psychologische schade geleden. Welke motieven en drijfveren hij ook voor zijn gruwelijke daden had, deze zijn gevormd binnen omstandigheden waarin hijzelf slachtoffer was.
Dominic Ongwen moet zich nu verantwoorden voor het Strafhof. Om zijn slachtoffers genoegdoening te geven zal de dader Dominic Ongwen zijn gerechte straf ondergaan. Maar hoe krijgt het slachtoffer Dominic Ongwen gerechtigheid en genoegdoening voor de misdaden die tegen hem zijn begaan? Schiet een zuiver strafrechtelijke benadering voor dit soort daders die ook slachtoffers zijn niet tekort? Het is aan de rechters van het Strafhof om over de dubbelzinnigheid van deze ‘Witte Mier’ hun oordeel te vellen.
Jan Gruiters 